hisotira kartk 13-15

Demokratyzacja ustroju

Proces rozszerzania praw wyborczych i politycznych na społeczeństwo masowe w II połowie XIX w. — zwiększanie udziału obywateli w rządzeniu i umacnianie parlamentu.

Oktrojowana konstytucja

Akt prawny nadany przez władcę (monarchę), bez zgody lub woli przedstawicielstwa narodu. Jest to wyraz suwerenności monarchy, który sam decyduje o kształcie ustroju państwa.

Czteroprzymiotnikowe wybory

Model wyborów uznawany za w pełni demokratyczny, gwarantujący, że głosowanie jest powszechne (dla wszystkich dorosłych), równe (każdy głos ma tę samą wagę), bezpośrednie (bez elektorów) i tajne.

Ustrój parlamentarny

System rządów, w którym władza wykonawcza (rząd) jest bezpośrednio odpowiedzialna przed parlamentem (władza ustawodawcza) i musi cieszyć się jego poparciem.

Cenzus

Ograniczenie praw politycznych (głównie prawa wyborczego) oparte na kryterium majątkowym (np. wysokość płaconych podatków) lub wykształcenia. Był typowy dla systemów XIX wieku.

Pruska ordynacja wyborcza

Niedemokratyczny system wyborczy w Prusach. Dzielił wyborców na trzy klasy (kurie), zależne od wysokości płaconych podatków, co dawało nieproporcjonalnie dużą przewagę bogatym.

Manifestacja

Masowy, publiczny pochód, wiec lub zgromadzenie, którego celem jest wyrażenie sprzeciwu lub poparcia dla określonych postulatów politycznych, społecznych lub ekonomicznych.

Partia polityczna

Dobrowolna organizacja społeczna dążąca do zdobycia i sprawowania władzy w państwie lub wywierania na nią wpływu, poprzez udział w wyborach i realizację swojego programu politycznego.

Arystokracja

Najwyższa, zazwyczaj dziedziczna warstwa szlachty, posiadająca rodowe tytuły i największe majątki ziemskie (latyfundia) oraz dominującą pozycję społeczną.

Ziemiaństwo

Warstwa społeczna, która ukształtowała się głównie ze szlachty. Jej podstawą bytu była posiadłość ziemska (dwór). Stanowiło elitę lokalną, pielęgnującą tradycje narodowe.

Bogate mieszczaństwo

Zamożna warstwa społeczna, której majątek opierał się na działalności gospodarczej w mieście (przemysł, bankowość, handel). Zyskiwali na znaczeniu wraz z rozwojem kapitalizmu.

Demokratyzacja (społeczna)

Proces wyrównywania statusu społecznego i kulturalnego różnych warstw społecznych. Obejmował zwiększenie dostępu do edukacji, kultury oraz awansu społecznego, prowadząc do ukształtowania się społeczeństwa masowego.

Organizacje masowe

Duże stowarzyszenia, związki lub partie polityczne, które powstały pod koniec XIX w., grupujące wielką liczbę członków (setki tysięcy/miliony), reprezentujące interesy szerokich grup społecznych.

Podział feudalny

Ustrój społeczno-polityczny typowy dla średniowiecza. W XIX wieku wciąż istniały jego resztki (np. pańszczyzna i poddaństwo), oparte na zależnościach osobistych między panem a poddanym oraz własności ziemskiej.

Nowoczesne narody

Społeczności, które w XIX wieku, ukształtowały świadomość opartą na wspólnym języku, kulturze, historii i woli utworzenia własnego, suwerennego państwa narodowego.

Emancypacja

Proces wyzwolenia, uniezależnienia i obdarzenia pełnią praw jednostek lub grup społecznych, które były wcześniej dyskryminowane lub wykluczone (np. emancypacja kobiet, Żydów, chłopów).

Sufrażystki

Kobiety, które w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku aktywnie walczyły o przyznanie kobietom praw wyborczych (czynnego i biernego), stosując legalne metody nacisku.

Nacjonalizm

Ideologia polityczna uznająca naród za najwyższą wartość i cel polityczny. Dąży do utworzenia państwa narodowego i obrony interesów własnego narodu.

Ruch socjalistyczny

Ruch społeczno-polityczny powstały w XIX w. w odpowiedzi na wady kapitalizmu. Dążył do przebudowy społeczeństwa na zasadach równości i sprawiedliwości społecznej, głównie poprzez poprawę warunków życia klasy robotniczej.

Marksizm

Teoria stworzona przez K. Marksa i F. Engelsa. Zakładała, że historią kieruje walka klas, która nieuchronnie doprowadzi do rewolucji proletariackiej i bezklasowego, komunistycznego społeczeństwa.

Święto Pracy

Międzynarodowe święto robotnicze, obchodzone 1 maja. Zostało ustanowione dla upamiętnienia walki o 8-godzinny dzień pracy.

Ferdynand Lassalle

Niemiecki działacz socjalistyczny. Opowiadał się za reformistyczną, legalną drogą do socjalizmu, poprzez walkę o powszechne prawo wyborcze i finansowanie spółdzielni produkcyjnych przez państwo.

Międzynarodówki

Międzynarodowe organizacje zrzeszające partie i związki robotnicze i socjalistyczne z różnych krajów w celu koordynacji działań na rzecz poprawy losu klasy robotniczej.

Rewizjonizm

Nurt w ruchu socjalistycznym (związany z Edwardem Bernsteinem), który krytykował rewolucyjne założenia marksizmu. Proponował stopniowe reformy parlamentarne w ramach demokracji, zamiast rewolucji.

Kapitalizm

System gospodarczy oparty na prywatnej własności środków produkcji, wolnej konkurencji i dążeniu do maksymalizacji zysku.

Związki zawodowe

Organizacje pracownicze (robotników), których celem jest obrona praw i interesów zawodowych, ekonomicznych i socjalnych swoich członków (np. poprzez strajki).

Anarchiści

Zwolennicy anarchizmu, ideologii postulującej zniesienie wszelkiej władzy państwowej i przymusu. Dążyli do zastąpienia państwa siecią dobrowolnych stowarzyszeń.

Dyktatura proletariatu

W marksizmie, przejściowy ustrój polityczny po rewolucji, w którym klasa robotnicza sprawuje nieograniczoną władzę w celu zniszczenia oporu burżuazji i budowy społeczeństwa komunistycznego.

Terror indywidualny

Metoda walki politycznej polegająca na popełnianiu pojedynczych aktów przemocy (zamachów) na konkretne osoby (np. władców) w celu wywołania chaosu i przyspieszenia rewolucji.

Pius IX (1846–1878)

Papież. Był konserwatystą, ogłosił dogmat o Niepokalanym Poczęciu. Zwołał Sobór Watykański I, który ogłosił dogmat o nieomylności papieskiej.

Sobór Watykański I (1869–1870)

Sobór powszechny Kościoła katolickiego, zwołany przez Piusa IX. Kluczową decyzją było ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności.

Dogmat

Prawda wiary w Kościele katolickim, uznana za objawioną przez Boga i wiążąca (obowiązująca) dla wszystkich wiernych.

Leon XIII (1878–1903)

Papież. Autor przełomowej encykliki Rerum Novarum, która jest fundamentem społecznej nauki Kościoła.

Papieska encyklika (Rerum Novarum)

Przełomowy dokument papieża Leona XIII z 1891 r. Stanowi fundament katolickiej nauki społecznej. Potępił skrajny kapitalizm i socjalizm, wzywając do godziwej płacy i tworzenia katolickich związków zawodowych.

Społeczna nauka Kościoła

Zbiór zasad i nauczania Kościoła katolickiego dotyczący kwestii ekonomicznych, politycznych i społecznych. Wzywa do obrony godności ludzkiej, sprawiedliwości społecznej i solidaryzmu.

Ruch chrześcijańsko-demokratyczny (Chadecja)

Nurt polityczny, który powstał pod koniec XIX w. Dąży do realizacji chrześcijańskich wartości w życiu publicznym. Opowiadał się za państwem socjalnym, demokracją i solidarnością klasową.

Antysemityzm

Ideologia i postawa wrogości oraz dyskryminacji wobec osób pochodzenia żydowskiego. W XIX wieku przybrał charakter rasowy i polityczny.

Asymilacja

Proces przystosowania się mniejszości żydowskiej do dominującej kultury i społeczeństwa kraju, w którym żyła. Wiązała się z przyjęciem języka i obyczajów lokalnej społeczności.

Syjonizm

Ruch polityczny i społeczny (założyciel: Theodor Herzl), który powstał pod koniec XIX w. Głosił konieczność odrodzenia narodowego Żydów i utworzenia własnego, suwerennego państwa w Palestynie.

Habsburgowie

Dynastia panująca w Austrii i Austro-Węgrzech. W XIX wieku jej wpływy dominowały w północnej Italii (Lombardia, Wenecja) oraz w Toskanii, co było główną przeszkodą w zjednoczeniu Włoch.

Królestwo Obojga Sycylii

Niezależne państwo w południowej Italii, ze stolicą w Neapolu, rządzone przez dynastię Burbonów. Zostało podbite przez Garibaldiego w 1860 r. i włączone do Królestwa Sardynii.

Księstwo Parmy

Jedno z małych państw włoskich w północnej Italii, rządzone przez gałąź Burbonów, pozostające pod silnym wpływem austriackim. W 1860 r. włączone do Królestwa Sardynii po plebiscycie.

Burbonowie

Europejska dynastia królewska, która w XIX wieku panowała m.in. w Królestwie Obojga Sycylii (Neapol) i w Księstwie Parmy. Ich panowanie we Włoszech zostało obalone w procesie zjednoczenia.

Piemont (Królestwo Sardynii)

Jedyny niezależny i liberalny ośrodek władzy we Włoszech w XIX wieku, z dynastią Sabaudzką. Odegrało kluczową rolę w zjednoczeniu Włoch (Risorgimento), stając się jego polityczną i militarną siłą napędową.

Wiktor Emanuel II

Król Sardynii od 1849 r., a od 1861 r. pierwszy król zjednoczonych Włoch. Symbol państwowości i jedności, choć faktyczną politykę prowadził premier Cavour.

Camilo Cavour

Premier Piemontu (Królestwa Sardynii), kluczowa postać polityczna Risorgimento. Był architektem zjednoczenia, prowadząc dyplomatyczne sojusze (np. z Napoleonem III) i zręczne manewry.

Bitwa pod Magentą (1859)

Zwycięstwo armii francusko-piemonckiej nad wojskami austriackimi, kluczowe dla wyzwolenia Lombardii.

Solferino (1859)

Zwycięska bitwa wojsk francusko-piemonckich nad Austriakami. Ogromna liczba rannych stała się bezpośrednią przyczyną utworzenia Czerwonego Krzyża.

Giuseppe Garibaldi

Włoski rewolucjonista i bohater narodowy, zwany "bohaterem dwóch światów". Jego oddział "czerwonych koszul" podbił Królestwo Obojga Sycylii, przyczyniając się do szybkiego zjednoczenia.

"Czerwone Koszule"

Nazwa oddziałów ochotników, którymi dowodził Giuseppe Garibaldi (wyprawa "Tysiąca"). Były symbolem walki o wolność i jedność Włoch, podbijając Królestwo Obojga Sycylii w 1860 r.

Królestwo Włoch

Państwo proklamowane w 1861 roku po zjednoczeniu większości terytorium Półwyspu Apenińskiego. Jego stolicą został Turyn (następnie Florencja, a ostatecznie Rzym w 1870 r.), a królem Wiktor Emanuel II.

Międzynarodowy Czerwony Krzyż

Międzynarodowa organizacja humanitarna założona przez Szwajcara Henri Dunanta po bitwie pod Solferino (1859), wstrząśniętego cierpieniem rannych. Celem jest pomoc ofiarom wojen i klęsk.

Polska szarża pod Custozza

Epizod z 1866 roku podczas wojny austriacko-pruskiej, w której polscy ułani (w służbie austriackiej) wyróżnili się walecznością, mimo klęski Austrii. Świadczy to o udziale Polaków w walkach XIX w.

Otto von Bismarck

Premier Prus, a następnie pierwszy kanclerz Cesarstwa Niemieckiego. Nazywany "żelaznym kanclerzem". Był głównym architektem zjednoczenia Niemiec, dokonanego "krwią i żelazem" (poprzez wojny).

Militaryzm

Dominacja wojska i sił zbrojnych w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym państwa. W Prusach i późniejszej Rzeszy Niemieckiej był podstawą polityki Bismarcka i siłą napędową zjednoczenia.

Król Prus Wilhelm I

Król Prus od 1861 r., wspierający Bismarcka w jego polityce. W 1871 r. został proklamowany pierwszym cesarzem zjednoczonych Niemiec (II Rzeszy).

Bitwa pod Sadową (1866)

Decydująca bitwa wojny austriacko-pruskiej. Zwycięstwo Prus wyeliminowało Austrię z procesu zjednoczenia Niemiec, ugruntowując hegemonię Prus.

Związek Północnoniemiecki

Państwo federalne utworzone w 1867 r. po zwycięstwie Prus nad Austrią. Obejmowało państwa na północ od rzeki Men i było pierwszym etapem zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus.

Depesza emska

Prowokacyjne streszczenie depeszy króla Prus Wilhelma I, celowo zredagowane przez Bismarcka. Miało na celu sprowokowanie Napoleona III do wypowiedzenia wojny Prusom (co nastąpiło w 1870 r.).

Bitwa pod Sedanem (1870)

Zwycięstwo wojsk pruskich nad armią francuską. Kluczowy moment wojny francusko-pruskiej, w wyniku którego Napoleon III dostał się do niewoli, co doprowadziło do upadku II Cesarstwa Francuskiego.

Napoleon III

Prezydent, a następnie cesarz Francuzów (II Cesarstwo). Brał udział w wojnie o zjednoczenie Włoch (Magenta, Solferino), a jego klęska pod Sedanem umożliwiła zjednoczenie Niemiec.

Rzesza Niemiecka (II Rzesza)

Zjednoczone państwo niemieckie, proklamowane w 1871 roku w Wersalu, po zwycięstwie w wojnie francusko-pruskiej. Było państwem federacyjnym, z dominującą rolą Prus.

Anton von Werner

Niemiecki malarz, znany głównie z monumentalnych, historycznych obrazów przedstawiających sceny z życia państwowego Prus i Rzeszy. Uwiecznił m.in. proklamację Cesarstwa Niemieckiego w Wersalu.

Konstytucja Zjednoczonych Niemiec (1871)

Ustrój II Rzeszy. Ustanawiała państwo federacyjne z dziedzicznym cesarzem i silną pozycją kanclerza. Zapewniała dominację Prus.

Państwo federacyjne

Ustrój państwa złożonego z państw członkowskich (np. królestwa, księstwa), które zachowują pewną autonomię (np. w sprawach kultury, szkolnictwa), ale podlegają władzy centralnej (np. cesarzowi i kanclerzowi).

Dziedziczny cesarz

Tytuł przysługujący królowi Prus, który był głową Rzeszy Niemieckiej (II Rzeszy). Miał dużą władzę wykonawczą i dowodził armią.

Kanclerz

Szef rządu Rzeszy Niemieckiej (II Rzeszy). Miał bardzo silną pozycję, był odpowiedzialny tylko przed cesarzem, a nie przed parlamentem (Reichstagiem). Otto von Bismarck był pierwszym i najpotężniejszym kanclerzem.

Triumf idei państwa narodowego

Osiągnięcie głównego celu nacjonalizmu w XIX w., czyli utworzenie państw o jednolitym narodowo-etnicznym charakterze (np. Królestwa Włoch i Rzeszy Niemieckiej), gdzie naród i państwo wzajemnie się pokrywają.

Franciszek Józef I

Cesarz Austrii (od 1848 r.), a po przekształceniu państwa w 1867 r. cesarz Austro-Węgier. Jego długie panowanie było naznaczone konfliktami (z Włochami, Prusami) i dążeniami narodów do niepodległości.

Monarchia Austro-Węgierska

Państwo utworzone w 1867 r. w wyniku ugody austriacko-węgierskiej. Było to dualistyczne (dwuczłonowe) państwo, w którym Węgry uzyskały niemal pełną autonomię. Było to ustępstwo po klęsce Austrii pod Sadową.

Wojna amerykańsko-meksykańska (1846–1848)

Konflikt (1846–1848) po aneksji Teksasu — USA przejęły nowe ziemie, nasilając spór o niewolnictwo.

Czasopismo "Punch"

Brytyjski tygodnik satyryczno-humorystyczny, wydawany od 1841 r. Był wpływowym komentatorem politycznym, przedstawiającym w karykaturach i tekstach wydarzenia w kraju i na świecie, w tym wojnę secesyjną i inne kwestie międzynarodowe.

Niewolnictwo

System społeczno-prawny, w którym człowiek jest traktowany jako własność (towar) innej osoby. W USA utrzymało się na plantacjach Południa do 1865 r. i było główną przyczyną wojny secesyjnej.

Abolicjonizm

Ruch społeczny i polityczny w USA, dążący do natychmiastowego i bezwarunkowego zniesienia niewolnictwa (abolicji). Był najsilniejszy na Północy i stanowił ideologiczną przeciwwagę dla Południa.

System dwupartyjny

System polityczny, w którym dominują dwie główne, rywalizujące partie, które na zmianę sprawują władzę (np. w USA: Partia Demokratyczna i Partia Republikańska).

Partia Demokratyczna

Jedna z dwóch głównych partii w USA. W XIX wieku była silna na Południu i popierała prawa stanów, często broniąc interesów plantatorów i przeciwstawiając się abolicjonizmowi oraz silnej władzy federalnej.

Partia Republikańska

Powstała w połowie XIX w. w sprzeciwie wobec ekspansji niewolnictwa. Była silna na Północy i stała się partią Abrahama Lincolna, opowiadając się za zachowaniem Unii i zniesieniem niewolnictwa.

Abraham Lincoln (1809–1865)

16. prezydent USA (od 1861 r.), przywódca Partii Republikańskiej. Prowadził Unię do zwycięstwa w wojnie secesyjnej i proklamował abolicję niewolnictwa. Został zamordowany w 1865 r.

Skonfederowane Stany Ameryki (Konfederacja)

Państwo utworzone w 1861 r. przez 11 stanów Południa, które ogłosiły secesję (wystąpienie) z Unii. Było oparte na systemie niewolniczym i stoczyło wojnę secesyjną z Północą.

Secesja

Formalne wystąpienie stanu lub terytorium ze związku państwowego (Unii). W 1860 i 1861 r. stany Południa ogłosiły secesję z USA, co stało się bezpośrednią przyczyną wojny.

Wojna secesyjna (1861–1865)

Wojna domowa w USA, stoczona między Północą (Unią) a Południem (Konfederacją). Jej główną przyczyną był spór o niewolnictwo i prawa stanów. Zakończyła się zwycięstwem Unii i zniesieniem niewolnictwa.

Robert Lee (1807–1870)

Głównodowodzący armii Konfederacji (Południa) w wojnie secesyjnej. Był uznawany za wybitnego stratega, pomimo ostatecznej klęski Południa.

Abolicja niewolników

Urzędowe zniesienie niewolnictwa w USA. Została zapoczątkowana Proklamacją Emancypacyjną Lincolna w 1863 r., a formalnie i całkowicie zakończona XIII Poprawką do Konstytucji USA w 1865 r.

Bitwa pod Gettysburgiem (1863)

Najważniejsza bitwa wojny secesyjnej, stoczona w Pensylwanii. Zakończyła się zwycięstwem Unii i oznaczała przełom, po którym Konfederacja nie była już w stanie prowadzić ofensywy na Północ.

Segregacja rasowa

Ustawowe i społeczne oddzielanie osób różnych ras (głównie białych i czarnych). Wprowadzona na Południu USA po wojnie secesyjnej (tzw. prawa Jima Crowa), unieważniając w praktyce równe prawa Afroamerykanów.

XIII Poprawka (1865)

Poprawka do Konstytucji USA, która całkowicie zniosła niewolnictwo i przymusową służbę we wszystkich stanach i terytoriach USA, kończąc erę niewolnictwa.

Dziki Zachód

Potoczna nazwa dla terytoriów USA na zachód od rzeki Missisipi, które w XIX wieku były intensywnie kolonizowane przez osadników, charakteryzując się niskim stopniem zorganizowania i częstymi konfliktami (np. z Indianami).